Historia

Ziemia lęborska, zamieszkana przez Kaszubów, w XIII w. dostała się pod panowanie Krzyżaków. W 1341 r. nadali oni Lęborkowi prawa miejskie. Król polski Jan Kazimierz aktem wydanym w Bydgoszczy oddał ziemię lęborską w lenno Brandenburgii w zamian za pomoc w walce ze Szwedami. Zastrzegł jednak, że pod względem kościelnym będzie ona należała do diecezji włocławskiej.

Pierwsza wzmianka dotycząca parafii i fundacji kościoła parafialnego w Lęborku zawarta jest w akcie założenia miasta. Budowa świątyni mogła zatem rozpocząć się najwcześniej w roku 1341. Według Cramera prace zostały zakończone w roku 1343 lub 1345. Z tym poglądem polemizuje historyk H. Lemcke, który ze względu na późniejsze formy stylistyczne ustala datę zakończenia budowy aż na początek XV w.

Po wprowadzeniu reformacji na Pomorze od 1535 r. kościół św. Jakuba przez ponad sto lat funkcjonował jako świątynia protestancka. Po śmierci ostatniego z Gryfitów, Bogusława XIV, i powrocie ziemi lęborskiej do Korony biskup kujawski przywrócił tu religię katolicką; na mocy układu z magistratem w dniu 20 października 1640 r. odbyła się ponowna konsekracja kościoła dokonana przez biskupa Łubieńskiego.

Kiedy w październiku 1657 r. na mocy traktatów welawsko-bydgoskich elektor brandenburski uzyskał suwerenność w Prusach Książęcych i ziemi lęborsko-bytowskiej, opuszczający miasto Szwedzi wzniecili potężny pożar, który spowodował poważne straty. Spłonąć miało wiele domów, sporych uszkodzeń doznał też kościół, m.in. zniszczeniu uległy sklepienia i dachy.

Zarządzona wobec tego odbudowa musiała się znacznie opóźniać, skoro jeszcze w 1682 r. mówi się o przydziale budulca na ten cel. Także orzeczenie z wizytacji w cztery lata później stwierdza, że kościół jest zniszczony i wymaga długotrwałego remontu. Według relacji z kolejnej wizytacji w lutym roku 1702 „do tego czasu dokonano tylko remontu prezbiterium („chorus minor"), w którym odbywają się nabożeństwa. Jest ono zamknięte ceglaną ścianą od wschodu, a wnętrze nakryte drewnianym stropem. Chorus maior, czyli korpus nawowy i murowane filary nie są zabezpieczone dachem.

Relacja z wizytacji przeprowadzonej w 1766 r. konstatuje już znacznie lepszy stan kościoła. Zgodnie z nią w prezbiterium mieścił się już ołtarz główny, ale jeszcze bez polichromii. Zamontowano też cztery ołtarze boczne, a także tabernakulum, drewnianą chrzcielnicę i ambonę. Zwietrzała wieża została obniżona o pięć stóp (1—2 m), uzupełniona cegłą i zwieńczona hełmem; zawieszono też dwa nowe dzwony. Korpus nakryto dachem, drewnianą podłogę w nawie głównej i chórze wymieniono na ceglano-kamienną (tu uwaga, że do nawy miały dostęp zarówno ludzie, jak i zwierzęta).

W takim stanie budowla przetrwała do drugiego dziesięciolecia XIX w. W styczniu 1818 r. nastąpiła katastrofa — trwający kilka dni huragan zerwał dach korpusu i wieży, a także zniszczył okna. Kosztowna naprawa uszkodzeń została przeprowadzona dopiero w 1822 r. W latach 1790—1834 umieszczano sukcesywnie wewnątrz kolejne ołtarze boczne, zamontowano też organy wykonane przez mistrza Griineberga w Szczecinie.

W okresie urzędowania kolejnych dziekanów — Webera (1841-1860) i Adalberta Hopfa (1860-1896) – przeprowadzano tylko drobne prace porządkujące. Ale już pod koniec XIX w. władze kościelne zdecydowały o konieczności gruntownego remontu i renowacji budowli. Konkretne kroki w tym kierunku podjęto jednak dopiero w 1907 r., kiedy parafię objął dziekan Borschki.

Ostatecznym zakończeniem remontu była kolejna konsekracja kościoła, której dokonano 13 września 1910 r. Architektoniczny projekt renowacji został opracowany przez rządowego inspektora budowlanego Petersa, a samej dekoracji malarskiej przez prof. Kutschmanna-Friedenau. Bezpośredni nadzór nad robotami powierzono architektowi Frommowi. W latach 1907—1910 dokonano przede wszystkim przesklepienia naw, rekonstrukcji podziałów okiennych i wymiany podłóg. Inne prace we wnętrzu miały charakter renowacyjny — odnowiono gruntownie stalle, a także inne elementy wyposażenia. Dla bryły budowli najistotniejszą zmianą było wprowadzenie nowego zwieńczenia w postaci dwóch analogicznych szczytów schodkowych kryjących dach dwuspadowy.

Po tym czasie bryła budowli nie ulegała już poważniejszym przeobrażeniom; drobne zmiany następowały we wnętrzu i dotyczyły głównie polichromii. Z dawnego wyposażenia nie zachowały się stalle i część ołtarzy bocznych.

W 1945 r. kościół św. Jakuba, jako jedyną katolicką świątynię w Lęborku i okolicy, objęli franciszkanie. Pod ich opieką znalazły się wówczas również okoliczne kościoły i kaplice poprotestanckie: w Lubowidzu, Brzeźnie, Garczegorzu, Krepkowicach, w Nowej Wsi Lęborskiej, Zwartowie, Chocielewku, Cewicach, Łebuni, Małoszycach i Leśnicach. W samym Lęborku zakonnicy pełnili również posługę duszpasterską w kościele poprotestanckim pw. Królowej Polski oraz w kaplicy cmentarnej.

W 1974 r. przy kościele św. Jakuba i klasztorze wybudowano nowy dom katechetyczny. Z czasem od pierwotnego obszaru parafii św. Jakuba w Lęborku oddzielono trzy nowe parafie. Przy obecnym podziale pod opieką franciszkanów poza kościołem pozostaje kaplica w Miejskim Szpitalu.

Tekst za: Pismo przedstawiające historię kościoła p.w. Św. Jakuba Apostoła w Lęborku (z elementami architektonicznymi); archiwum Prowincji